YOZGAT ŞERʻİYYE SİCİLLERİNİN KAYNAK DEĞERİ VE DİPLOMATİK ÖZELLİKLERİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 Özet YOZGAT ŞERʻİYYE SİCİLLERİNİN KAYNAK DEĞERİ VE DİPLOMATİK ÖZELLİKLERİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME Muhammed CEYHAN 1 Bilgiye ulaşmak kadar bilginin üretimi noktasında da kaynakların özelliklerinin iyi tahlil edilmesi bir gerçektir. Osmanlı tarihi söz konusu olduğunda, ilgili dönemden intikal eden Osmanlıca kaynakların dilinin, belge özelliklerinin ve kaynak değerinin bilinmesi, ulaşılacak ve üretilecek bilgi için önemlidir. Bu bağlamda Osmanlı Dönemi nden günümüze intikal eden ve birçok Anadolu kentine ait olan şerʻiyye sicillerinin özellikle şehir tarihi açısından değerlendirilebilmesi için bu kaynakların dilinin ve diplomatik özelliklerinin tespiti ön koşuldur şüphesiz. Ancak hemen belirtmeliyiz ki yüzyıllar içerisinde kaynaklarda meydana gelen değişim ve dönüşümlerin de göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Zira Osmanlı Tarihi nin birçok kaynak türünde olduğu gibi, mühim kaynaklarından olan şerʻiyye sicilleri de zaman içerisinde muhteva ve diplomatik hususiyetleri noktasında değişim ve dönüşümlere maruz kalmıştır. Özellikle birçok kurum ve müessesenin ya revizyona uğradığı ya da yenilerinin oluştuğu Tanzimat Dönemi nde; kadılık kurumu da nasibini almış, kadıların birçok yetkisi başka memurlarca ve kurumlarca paylaşılmıştır. Söz konusu dönemde şerʻî hukukun yanında Batı usulü hukuk da benimsenmiş ve bunun neticesinde Mahkemelerinin yanı sıra Nizamiyye Mahkemeleri vücut bulmuştur. Bu sebeple Tanzimat öncesi dönemde tek hâkimli ve tek dereceli Mahkemeleri yerini, Tanzimat Dönemi itibariyle görev alanı büyük ölçüde daralmış bulunan Mahkemeleri ile hukuk ve ceza davalarına bakan toplu hâkimli ve dereceli Nizamiyye Mahkemelerine bırakmıştır. Ana hatlarıyla adli mekanizma bu şekilde ayrılmış olmakla beraber muhtelif konularda ihtisas mahkemeleri de (evkaf mahkemeleri, ticaret mahkemeleri, azınlık mahkemeleri vs.) kurulmuştur. Çalışmamızda Yozgat a ait 31 adet şerʻiyye sicilinin tamamı da yukarıda bahsettiğimiz değişimler ve dönüşümler bağlamında ele alınacaktır. Her bir sicil; hangi mahkemeye ait olduğu, hangi tür belgeleri ve bilgileri içerdiği noktasında değerlendirilecektir. Böylece ortaya çıkan verilerden hareketle de Yozgat şerʻiyye sicillerinin kaynak değeri tespit ileride Yozgat şehir tarihi çalışmalarında mühim bir kaynak serisinden sağlıklı bir şekilde istifade edilmesine olanak sağlanmış olacaktır. Anahtar Kelimeler: Yozgat, Sicilleri, Kaynak Değer, Diplomatik ve Muhteva, Şer iyye Mahkemeleri, Nizamiyye Mahkemeleri. Abstract An Evaluation On The Resource Value And Diplomatic Features Of Yozgat Shariyya Registers It is a fact that the characteristics of sources should be well-analysed at the point of information production as well as accessing information. When it comes to Ottoman history, getting to know the language, document features and source value of Ottoman resources, inherited from the relevant period, is important for the information to be accessed and produced. In this respect, to evaluate Shariyya Registers inherited from the Ottoman period to the present and belong to many Anatolian cities especially in terms of the history of the city,, it is certainly a prerequisite for the determination of the language and diplomatic features of these 1 Arş. Gör., Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, muhammedceyhan83@ gmail.com 589

2 resources. However, we need to specify that the changes and transformations occured in the sources within the centuries should be considered. But, as in many kinds of sources of Ottoman history, Shariyya Registers that are one of the important sources were also subjected to changes and transformations in time in point of content and diplomatic traits. During the period of Tanzimat when the structure of many institutions or establishments were either revised or regenerated, the authority of Kadıs were shared by other institutions and officers. In that period, Western law was also adopted beside spiritual law, and consequently, Nizamiye Courts in addition to the Şeriyye Courts were established. Thus, Shariyya Courts with a single - degree and a single judge in the pre-tanzimat period gave its place to Shariyya Courts whose jurisdiction was greatly limited during the Tanzimat period, and to Nizamiye Courts which were with associate judges who hear civil and criminal cases and which were graded. While the legal system was generally designed in this way, specialized courts (Evkaf courts, Commercial Courts, Minority courts, etc) were established to deal with various issues. In this study, all of 31 Shariyya Registers in Yozgat will be discussed in the context of changes and transformations mentioned above. Each record will be evaluated on which court it belongs to, what type of documents and information it possesses. Thus, with the help of the data generated, it will be provided to determine the source value of Yozgat Shariyya Registers and utilize an important source for later studies on urban history of Yozgat. Key Words: Yozgat, Şeriye Registers, resource value, Diplomatik and Content, Şeriyye Courts, Nizamiyye Courts 1. Giriş Osmanlı Devleti nde daha Beylikler Dönemi nden itibaren fethedilen yerlere hukuku temsilen bir kadının, idareyi temsilen bir subaşının tayini yerleşmiş bir gelenekti 2. Nahiye ve köyler dışında kalan diğer idari merkezler aynı zamanda birer yargı merkeziydi. Her yargı merkezinde de birer kadı bulunurdu. Tek kadının görev yaptığı bu mahkemelere Mahkemeleri adı verilmekteydi 3 ki esası İslam Hukuku na dayanan bu müesseseler, adalet ve hükümet işlerinde tamamıyla fıkıh esaslarına ve muhtelif zamanlarda bazen de kanunnamelere istinat etmişlerdir 4. Bu bağlamda Osmanlı adli teşkilatının temel taşı kadılardı ve Tanzimat Dönemi ne kadar bulundukları yerin hâkimi, belediye başkanı, emniyet amiri, mülki amiri ve halkın her konuda müracaat edebileceği sosyal güvenlik makamı idi. Bu sebepten kadıların tutmuş oldukları şerʻiyye sicil defterleri; Osmanlı siyasi, iktisadi, askerî, hukuki ve içtimai hayatının aydınlatılmasında önemli bir kaynak serisi vasfını taşımaktadır. Ancak Osmanlı Devleti nin kurumsal bünyesinde zaman içinde meydana gelen değişim ve dönüşümlere paralel olarak şerʻiyye sicilleri de muhteva ve diplomatik açıdan bazı değişikliklere maruz kalmıştır. Zira Tanzimat Dönemi ile birçok kurum ve müessese ya revizyona uğramış ya da yeni oluşmuştur. 19. yüzyıla gelindiğinde devlet bünyesinde büyük ölçekli ve her alana inhisar edilecek reformlara olan ihtiyaç artmıştır 5. İhtiyacın yanı sıra zorunluluk da söz konusu reformlarda etkili olmuştur. Özellikle kapitülasyonların yüzyıllar boyu yarattığı olumsuzlukların, 19. yüzyıla gelindiğinde artık kişisel bir statü olmaktan çıkıp mahkemeler, okullar, hastaneler, postaneler, şirketler gibi kurumsal statüler ile iyice etkisini arttırması 6 Osmanlı Devleti nin her sahada olduğu gibi hukuk sahasında da reform hareketlerine gi- 2 İlber Ortaylı, Kadı: Osmanlı Kadısı, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, s Ahmet Akgündüz, İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti nde Tatbiki: Şer iyye Mahkemeleri ve Şer iyye Sicilleri, Türkler, C. X., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s T. Mümtaz Yaman, Şer î Mahkeme Sicilleri, Ülkü, C. 12, S. 68, Ulus Basımevi, Ankara İlk Teşrin 1938, s Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform ( ), Eren Yayınları, İstanbul 1993, s Bahadır Apaydın, Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, Adalet Yayınları, Ankara 2010, s

3 rişmesine sebep olmuştur. Ancak padişah başta olmak üzere devlet adamlarının hemen hiçbiri mevcut hukuk sistemini tamamen bırakıp Batı hukukunu bir bütün olarak almayı hiç düşünmemişlerdir. Bu nedenle, bir taraftan devletin dinî esaslarından kaynaklı ve İslam hukukunun uygulayıcı mercii olan Mahkemeleri ve onun temel istinatgahı olan şerʻî hukuk devam ederken diğer taraftan din farkı gözetmeksizin herkese uygulanabilecek, adaleti eşitliği sağlayacak ve her şeyden önemlisi dış baskılara son verecek, azınlıkların milliyetçi duygularını bastıracak Batı usulü kanunlara ve Nizamiyye Mahkemelerine bir arada yer verici bir hukuk reformu benimsenmiştir 7. Bu sebeple Tanzimat Dönemi nde kadıların birçok yetkisi başka memurlarca ve kurumlarca paylaşılmıştır. Özellikle, Osmanlı hukukunun yanında Batı usulü hukukun benimsenmesi ve Mahkemelerinin yanı sıra Nizamiyye Mahkemelerinin vücut bulması klasik şerʻiyye sicillerinin içeriğinde ve belge türlerinde değişime sebep olmuştur 8. Yeni mahkemelerin oluşumu ve bunların yetki paylaşımının dışında kadıların yetki alanlarının da daralması söz konusudur. II. Mahmud Dönemi nde merkeziyetçiliği daha da arttırıcı reformlar çerçevesinde; XIX. yüzyılın ilk yarısına gelinceye kadar şehirlerin idaresini bütünüyle uhdelerinde bulunduran ve yargının yanı sıra mülki, idari, mali ve beledi görevleri de icra eden kadıların vazife alanları daraltılmıştır. Bu cümleden olarak 1826 yılında merkezde İhtisab Nezareti ve taşrada ihtisab müdürlükleri kurulunca şehirlerin belediye ve asayiş ile ilgili işleri bunlara, şehrin imar ve inşaasıyla ilgili işleri 1831 yılında kurulan Ebniye-i Hâssa Müdürlüğüne, vakıflara dair işler peyderpey 1826 yılında kurulan Evkâf Nezâretine, taşraların malî ve idarî işleri ise 1840 yılında buralara gönderilmeye başlanan muhassıllara verilince kadıların fonksiyonları gitgide azalmış oldu. Böylece zamanla kendilerine yalnızca yargı görevi kalmıştır Zi l-kaʻde 1332/13 Ekim 1914 tarihinde çıkarılan Mehâkim-i ve Nizâmiyyenin Tefrîk-i Vezâifi Hakkında Nizamnâme nin birinci maddesinde Nizâmiyye ve mahkemelerinin görev ve yetki alanları şu şekilde belirtilmiştir 10 : Ticâret ve cezâ ve emvâl-i gayr-i menkûlenin tasarruf ve intikâl ve taksîmine ve ikrâz ve istikrâza ve güzeşte ve zarar u ziyâna ve iltizâmât ve imtiyâzât ve mukâvelâta ve kitaâb-ı hacrdan mâʻadâ keyfiyet halli Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye veya diğer kavânîn ve nizâmât ile muʻayyen mevâdd-ı sâ ireye ʻâ id biʹl-cümle deʻâvî Mehâkim-i Nizâmiyyeʹde ve bunların hâricinde kalan rakabe-i vakfa ve hacr ve fekk-i hacra ve vasiyyet ve nasb ü ʻazl-i vasîye ve emvâl ü eytâm ve evkâfın medâyinâtına ve menkûl ve gayr-i menkûl terikâtın usûl-ı ferâ iz ve kavânîn-i mevzûʻa dâ iresinde taksîmine müteʻallik olan ve mûcib-i tahrîr terikât ʻaleyhine ikâme olınan deʻâvî ile sâ ir hukûk-ı şerʻiyye daʻvâları Mehâkim-i ʹde rü yet olunur. 2. Tanzimat Dönemi Öncesi ve Sonrası Tutulan Sicillerinin Muhteva ve Diplomatik Özellikleri Tanzimat Dönemi öncesinde kadıların tutmuş oldukları şerʻiyye sicil defterleri, kadıların kendi yetkileri kapsamındaki kararlarını ve merkezden gelen evrakı bir arada içeren karışık defterler şeklinde bir özellik arz etmektedir 11. Yani karışık belge türlerini havi olup ancak kadının yetkisinin genişliği sebebiyle 7 Gülnihâl Bozkurt, Batı Hukukunun Türkiye de Benimsenmesi Osmanlı Devleti nden Türkiye Cumhuriyeti ne Resepsiyon Süreci ( ), TTK, 2. Baskı, Ankara 2010, s Bu konuda ayrıntılı bir inceleme için bkz. Muhammed Ceyhan, Tanzimat Dönemi Sonrası Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili, OTAM, Osmanlı Hukuk Tarihi, Sayı 29 / Bahar 2011, Ankara 2012, s Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası, İstanbul, Arı Sanat Yayınları, 2004, s Zi l-kaʻde 1332/13 Ekim 1914 tarihinde çıkarılan Mehâkim-i ve Nizâmiyyenin Tefrîk-i Vezâifi Hakkında Nizamnâme için bkz. Düstur, II. Tertip, Cilt 6, s Ancak İstanbul daki birçok şerʻiyye sicili daha Tanzimat öncesinde bile iʻlâm defteri, hüccet defteri şeklinde ayrı ayrı tutulmaktaydı. Bunun sebebi İstanbul daki kadıların aldığı kararların çokluğudur ki, aynı zamanda defterlere sonraki süreçlerde bir kütük kaydı şeklinde müracaat ediliyor olması ve kayıtlara kolay ulaşma gerekliliği, kanaatimizce bu ayrımı zorunlu kılmıştır. Bu sebepten İstanbul sicilleri diğer bölgelerdeki şerʻiyye sicil defterlerine göre daha fazla miktardadır. 591

4 de Osmanlı siyasi, iktisadi, askerî, hukuki ve içtimai hayatının aydınlatılmasında önemli bir kaynak serisi vasfını taşıyan oldukça zengin konulu defterlerdir. Bu defterlerin çoğu, bizim ihtisas defterleri şeklinde adlandırdığımız ve tek tip kararları veya belgeleri içeren defterler şeklinde değil, mahallinde tutulan kayıtları ve merkezden gelen evrakı bir bütün olarak içermektedir. İlgili dönemde şerʻiyye sicil defterlerinde yer alan belge türlerini, kadılar tarafından kaleme alınan (hüccet, iʻlâm, maʻrûz, mürâsele, diğer kayıtlar olarak adlandırabileceğimiz narh, müsadere, tereke vs.) kayıtlar ile başka makamlardan sadır olup sicile kaydedilmiş olan (padişahtan gelen ferman ve beratlar, sadrazam, beylerbeyi ve kazasker buyrulduları, temessükler, tezkireler, mektuplar) kayıtlar oluşturmaktadır 12. Bu belge türlerinde; her çeşit dava zabıtlarıyla mukavele, senet, satış, vakfiye, vekâlet, kefalet, vesayet, ıtk, borçlanma, tereke ve taksim, evlenme, boşanma gibi fıkıh ilminin başlıca konularını teşkil eden şer î muamelelere dair resmî bilgilerle birlikte, narhlar ve esnaf teftişine ait notlar ile başta hükümdar olmak üzere her derecedeki büyük ve küçük makamlardan beylerbeylerine, sancakbeylerine, kadılara, müftülere, mütesellimlere, dizdarlara, defterdarlara, müderrislere, mütevellilere, voyvodalara, eminlere, altı bölük yerlerine, âyân-ı vilâyet ve iş erlerine hitaben yazılan ferman, berat, ru ûs, tezkire, mektup gibi resmî mahiyetteki emir ve yazı kopyalarında devlet işlerine ilişkin bilgiler bulmak mümkündür 13. II. Mahmud zamanında başlayan ve Tanzimat Dönemi nde devam eden, hatta Cumhuriyet Dönemi ne kadar gelen süreçte, bir bütün olarak Osmanlı defter ve belge diplomatiğinde değişimler yaşandığı gibi, Osmanlı mahkeme kayıtları olan şerʻiyye sicil defterlerinde de büyük değişim yaşanmıştır. Bu bağlamda, Mahkemelerine ait defterlerin 19. yüzyılın sonlarına doğru artık konularına göre ayrı ayrı tutulduğu görülmektedir. Defterlerin mahkemenin yetki alanına giren konularda verdiği belge türleri esasına göre ihtisaslaştığını görmekteyiz. mahkemelerine ait olarak kadının gördüğü davalarla ilgili Zabt-ı Daʻvâ Defterleri, merkeze herhangi bir konuda yaptığı bir bildirim veya talep için yazdığı kayıtları tuttuğu İʻlâm Defterleri, herhangi bir konuda kişilere verdiği yetki belgesi olan hüccetleri kaydettiği Hüccet Defterleri, kişiler arasındaki miras ve taksimle ilgili tutuğu kayıtları havi Terike ve Kassamat Defterleri evlenme bilgilerini içeren Enkiha/Nikah Defterleri gibi defter türlerini görmekteyiz 14. Nizamiyye Mahkemelerine ait defterlerin ihtisaslaşması ise biraz zaman almıştır lerin başlarından itibaren artık Nizamiyye Mahkemelerine ait defterlerin de konu alanlarına göre ihtisaslaştığını görmekteyiz. Ancak bu konuda Nizamiyye Mahkemeleri ile ilgili düzenlemelerin, ihtiyaç ve eksikliklere göre hatta zaman ve zeminin olgunlaşmasına bağlı olarak peyderpey meydana geldiğini göz önünde bulundurmamız gerekmektedir. Zira Osmanlı Devleti nin daha II. Mahmud zamanında başlattığı ve Tanzimat Dönemi nde büyük değişim ve dönüşümlere sahne olduğu gerçeğine rağmen ortaya çıkan yeniliklerin birden her yerde ve eskiyi tamamen silip atmak suretiyle olmadığı aşikârdır. Bu bağlamda Nizamiyye Mahkemelerine ait defterleri bütün Osmanlı coğrafyasında bulamayabiliriz. Özellikle defter ihtisaslaşması söz konusu olduğunda, baktığımız yerin ne zaman Nizamiyye kapsamında adli bir örgütlenmeye dâhil olduğu hususu önemlidir. Nizamiyye Mahkemelerine ait defter türlerinin adlandırılmasında; Nizamiyye Mahkemelerinin derecesi/türü ve Mahkemelerinde olduğu gibi tutulan kayıtların hangi konuyu muhtevi olduğu esas alınmıştır. Nizamiyye Mahkemelerine ait defterlerin içinde en yaygını verilen kararların yer aldığı ve çoğunlukla hâkim heyetinin de ismi ve imzasının yer aldığı Karar Defterleri dir. Bu defterler ilk derece mahkemeleri 12 Konuyla ilgili taksimat için bkz. Ahmet Akgündüz, Heyet, Şer iye Sicilleri, C. I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988, s Belge türlerinin ne manaya geldiği hususunda bkz. Yılmaz Kurt - Muhammed Ceyhan, Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası, Akçağ Yayınları, Ankara Halit Ongan, Ankara nın 1 Numaralı şer iyye Sicili, TTK. Basımevi, A.Ü.D.T.C.F. Yayınları, Ankara s İlgili defter türlerine ilişkin olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Ceyhan, a.g.m., s

5 olan Bidayet Mahkemeleri tarafından sıklıkla kullanılmıştır. Diğer bir defter türü, verilen kararların özet olarak yer aldığı Hulasa Defterlerileridir. Konunun muhteviyatlı bir şekilde yer aldığı defterlere ise Esas Defterleri denmekteydi. Bir diğer defter türü, özellikle sorgu memurlarının (yargıçların) düzenlemiş oldukları belgeleri havi Zabıtname/Zabıt Defterleridir. Bu defterlerin dava merkezli olarak hazırlandığı türleri ise Zabt-ı Daʻvâ Defterleri olarak adlandırılmıştır. Şahısların mahkemeye olan dilekçe kayıtlarının yer aldığı İstidʻa Defterleri ile merkeze ya da üst mercie olan bildirim ve talepleri havi İʻlâm/İʻlâmât Defterleri diğer defter türleridir. Mahkemeleri tarafından tutulan ve zamanla Cumhuriyet Dönemi nde bu mahkemelerin kaldırılmasının ardından Nizamiyye Mahkemeleri tarzında Batı usulündeki mahkemelerde tutulan bir diğer defterlere de İzinname Defteri dir 15. ve Nizamiyye Mahkemelerinde tutulan defterler konu muhtevası itibari ile birbirinden farklıdırlar. Hatta yukarıda da görmüş olduğumuz üzere defterlerin isimleri dahi birbirinden farklıdır. Ancak birkaç tanesi istisnadır. Mesela İʻlâm Defterileri hem Mahkemelerinde hem de Nizamiyye Mahkemelerinde var olan bir defter türüdür. Ancak konuları da mahkemelerin yetki ve görev alanları da farklıdır. Bir diğer benzer defter türleri ise Zabıt Defterleri (Zabıtnameler, Zabt-ı Daʻvâ Defterleri)dir. Tanzimat Dönemi sonrasında tutulan defterler içinde yer alan belgeler yine klasik dönem sicillerinde yer alan belgelerden farklılık arz etmektedir. Bunun başlıca sebebi, daha önce de belirttiğimiz Osmanlı merkez bürokrasisinde meydana gelen değişim ve özellikle adli yapıda yaşanan yeni yapılanmadır. Klasik sicillerde yer alan belgeler, kadının kendi yetki ve görevleri çerçevesinde tuttuğu iʻlâm, hüccet, maʻrûz ve mürâsele türü belgelerin yanı sıra merkezden ve diğer makamlardan sadır olan fermân, berât, buyuruldu, temessük, tezkire, mektûb gibi belgelerdi. Tanzimat Dönemi itibariyle bu belgelerden kadıların tuttuğu belgeler, kadının görev ve yetkisindeki daralmaya paralel olarak konu muhteviyatı daha sınırlı olmak sureti ile varlığını sürdürmüşlerdir. Ancak bu belgelerin klasik usuldeki gibi belirli formlarda olduğunu da söyleyemeyiz. Nitekim klasik üslup ve formların yavaş yavaş değişmesi ile birlikte mevzubahis belgeler isim olarak aynı olmakla birlikte muhteviyatı değişmiş olabilmektedir. Örneğin, İʻlâm diye tabir ettiğimiz ve kadının gördüğü davaları muhtevi belge türleri Tanzimat Dönemi itibariyle hem hem de Nizamiyye Mahkemelerinde tutulan bir defter serisinin adı olmuştur. Buradaki manası, taşradan merkeze olan bir bildirim, bilgilendirme ve talep şeklindedir. Kadı; daha ziyade taşrada gördüğü davaları, talep ve arzları merkeze Maʻruz dediğimiz belgelerle bildirirdi. Ancak bu Maʻrûz külliyatının olduğu defterler İʻlâm Defterleri olarak adlandırılmıştır. Klasik dönemde İʻlâm olarak adlandırdığımız ve kadının bir dava ile ilgili kayıtlarını havi belgeler ise Tanzimat sonrasında Zabt-ı Daʻvâ/Zabıtname/Zabıt Cerîdesi dediğimiz defter serileri içinde yerini almıştır. Diğer taraftan Nizamiyye Mahkemelerinde görülen dava kayıtlarının artık batı usulünde celseli bir surette tutulmaya başlandığı görülmektedir. Mahkemenin muhtelif zamanlardaki oturumları celse celse kaydedilmiştir 16. Klasik sicillerinde yer alan ve daha ziyade merkezden gelen belge türleri Tanzimat bürokrasisinde meydana gelen değişime paralel olarak bazı değişikliklere uğramıştır. Bu belge türlerinden bazıları varlığını sürdürürken bazıları da zaman içinde ortadan kalkmıştır. Hatta yine değişime paralel olarak yeni belge türleri ortaya çıkmış ve sicillerde yerlerini almıştır. Klasik dönem belgelerinden Ferman ve Beratların 15 Bu defter örneklerinde defterin hemen baş kısmında mahkemeyi ve defteri tanımlayıcı şu ibareler önemlidir; Adliye ve Mezahib Nezareti ne Merbût İʻlâmât Kaydına Mahsûs Sicildir, Kazası Sulh Hukuk Karar defteridir, Karar defteri, Mehâkim-i Hukûkiyye ve Ticâriyye ve ile Devâir-i İcrâiyyeye Mahsûs Esas Defteridir, İstidʻâ Defteri, İzinnâme Defteri, İstintâk Dâiresinin Karar Defteridir, Müddeʻî-yi Umûmîliği İʻlâmât defteri, Adliye ve Mezahib Nezareti ne Merbût Kazâsı Bidâyet ne Mahsûs İʻlâm defteridir1, Kazâsı Bidâyet İʻlâm Defteridir, Kazâsı Bidâyet Cezâ ne Mahsûs Zabıtnâmedir, Bidâyet Hukûk karar defteridir, Kazâsı Bidâyet Hukuk Esas İstidʻâ Defteridir, Mahkeme-i Asliye Dâiresi Esas Kayıt defteri. Bu örneklerin yanında Mahkeme-i Asliyesi Ağır Ceza Dâiresi Esas Kayıt Defteri, Sulh Karar defteri, Sulh Terike Esas Defteri yazmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ceyhan, a.g.m., s Ceyhan, a.g.m., s

6 padişaha ait belge türü olmaları hasebiyle varlıklarını uzun müddet devam ettirmeleri gayet tabiidir. Ancak diğer makamlardan sadır olan Buyuruldu, Temessük gibi bazı belgeler varlığını sürdürmekle birlikte, devlet kurumlarındaki yetki ve işleyişin değişmesine binaen sayıları oldukça azalmış ve zamanla hiç kullanılmaz olmuşlardır. Yine bu belgelerden olan Tezkire ve Mektub türü belgeler ise varlığını, içerik ve yetkiyi kullanan memurlar bazındaki değişikliklere rağmen devam ettirmişlerdir. Tanzimat ile birçok alanda özellikle de bürokraside meydana gelen yeni yapılanma neticesinde yeni belge türleri ihdas edilmiştir. Bunlardan Layıhalar, Nizamnameler, Emîrname-i ʻÂlî ve Emîrname-i ʻSâmî, Şukka, Talimatnameler, Tahrîrâtlar, Müzekkireler, Takrirler gibi belgeler taşra ile merkez bürokrasisi arasındaki ve taşradaki memurların kendi aralarındaki yazışmalarda sıklıkla kullanılmıştır. Ancak bu kayıtları da hem Nizamiyye hem de Mahkemelerinin kayıtlarında bulmak mümkün olmakla beraber her defterde yer alması söz konusu değildir. Özellikle defter alanında yaşanan ihtisaslaşma neticesinde o defterin konu alanına girmeyen belgeyi orda bulmak mümkün değildir. Bu tür, merkez-taşra arası yazışmalarda kullanılan belgeler klasik dönemdeki gibi aynı defter içine değil genellikle ayrı bir defter kaydedilmekteydi Yozgat Sicillerinin Muhteva ve Diplomatik Özellikleri sicil defterleri adı verilen Osmanlı Devleti nin mahkeme kayıtları olan defterlerin muhteva ve diplomatik özelliklerinde yaşanan genel değişim çerçevesinde Yozgat şerʻiyye sicil defterlerine baktığımızda, yaşanan değişimden etkilendiğini gözlemlemek mümkündür. Toplamda 31 adet olan (30 tanesi Yozgat, 1 tanesi Boğazlıyan) Yozgat şerʻiyye sicil defterlerinin tamamı yukarıda bahsini ettiğimiz değişim dönemi kapsamına girmektedir. Dolayısıyla bu defterleri bir kaynak olarak kullanacağımız vakit, Osmanlı mahkeme sisteminde ve defter-belge diplomatiğinde yaşanan değişimi göz önüne almak gerekmektedir. Muhteva ve diplomatik özelliklerini incelediğimiz 31 defterin tamamı da ne ait defterlerdir. ne ait olan 31 defterden 11 tanesi tek bir konu veya belge türünü havi olduğu için tarafımızdan ihtisas defteri adıyla adlandırıldı. Geriye kalan 20 defter ise muhtelif konuları havi çeşitli belge türlerinin yer aldığı defterlerdir. Yozgat şerʻiye sicillerinde bulunan belgeler, defterlerin hepsinin ne ait olması hasebiyle format itibariyle ve muhteva noktasında Mahkemelerinin yetki sahası çerçevesinde değerlendirilmelidir. Bu bağlamda Tanzimat Dönemi Mahkemelerinin yukarıda bahsettiğimiz belge tür ve formatları Yozgat şerʻiyye sicillerinin hepsine hakimdir. Defterlerin en önemli özelliği ise hemen hemen hepsinde mühür ve imzanın olmasıdır. Yer yer bazı kayıtlarda da parmak izlerine rastlanmaktadır. Bu unsurlar son dönem şerʻiyye sicillerinde ve defterlerinde yoğunluklu olarak kullanılan ve defterdeki kayıtların orijinalliğine dalalet eden araçlardır. Erken dönemli sicillerde bu tür unsurlara rastlamak pek mümkün değildir. Söz konusu bu araçların son dönemde yaygınlaşması da yine bürokratik reformlar ve belge-defter diplomatiğinde yaşanan değişimlerle alakalıdır. Bu sebepten sadece Yozgat şerʻiyye sicillerine has bir durum değildir. Diğer illere ait son dönem şerʻiyye sicillerinde de benzer uygulamalar mevcuttur. Ayrıntılı tespiti tablolar içerisinde yaptığımız için burada tekrardan kaçınmak için bu kadar bilgiyle yetinelim. 17 Ceyhan, a.g.m., s

7 Bu genel değerlendirmenin ışığında 31 adet Yozgat şerʻiyye sicil defterinin tafsilatlı analizini aşağıda tablo içerisinde inceleyebiliriz: YOZGAT ŞERʻİYYE SİCİLLERİ BİLGİ KATALOĞU Arşiv Yer Numaraları Milli Kütüphane Mikrofilm Arşivi Defter No Mikrofilm No Osmanlı Arşivi [MŞH. ŞSC.d..] Sayfa Adedi Defter No Sayfa ve Görüntü Adedi Toplamları Görüntü Adedi Tarih Aralığı Defterin Ait Olduğu Mahkeme Türü Defterde Yer Alan Belgelerin Türleri Defterin Fiziki Özelliklerine ve Mahiyetine Dair Tespitler -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Vakfiyeler bulunmaktadır. -Bazı belgelerde şuhudü l-hal mensuplarının mühürleri mevcuttur. -Baştan sona Taʻlîk hurdası türü yazı ile yazılmıştır. -Orijinal olarak sayfa ve belge numaraları yoktur. -Sayfa numaraları sonradan ilave edilmiştir. -Defter ters çekilmiştir. -Umumiyetle dava kayıtları vardır. -Her celsenin veya kaydın sonunda taraf ve tarafların adları ve mührü mevcuttur. -Belge sonlarındaki isimlerde Ermenice harflerle yazılmış kişi adları mevcuttur. -Davalar celseler halinde görülmüştür, dolayısıyla celseli kayıtlar mevcuttur. 595

8 Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. -Defter ters çekilmiştir. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde şuhudü l-hal mensuplarının mühürleri mevcuttur. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Vakfiyeler bulunmaktadır. -Bazı belgelerde şuhudü l-hal mensuplarının mühürleri mevcuttur. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Defter baştan sona vekil tayini kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Her belgede vekil tayin eden kişilerin mühürleri vardır. -Baştan birkaç sayfa hariç defterin tamamında pul mevcuttur. 596

9 Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. -Defterin her sayfasında üst köşesinde mühür mevcuttur ve çoğu siliktir. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Vakfiyeler bulunmaktadır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. 597

10 Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Birçok belgelerde şuhudü l-hal mensuplarının mühürleri mevcuttur. -Şahsi mühürlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Bir iki belgede pul mevcuttur. -Zabıt Ceride defteridir. -Davalar celselidir. -Merkezden gelen bir iki kayıt da defterin içine gayrinizami konmuştur. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Birçok belgelerde şuhudü l-hal mensuplarının mühürleri mevcuttur. -Şahsi mühürlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Belgelerin tamamında pul mevcuttur. - Defter baştan sona vekâlet hüccetlerini havi olup bir ihtisas defteridir. 598

11 Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Vakfiyeler bulunmaktadır -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Orijinal ve ekleme olan sayfa numaraları siliktir. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. 599

12 Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Orijinal olarak belge numaraları vardır fakat sayfa numaraları yoktur. -Sayfa ve belge numaraları sonradan ilave edilmiştir. -Belgelerin tamamında mühürler mevcuttur. - Şahsi mühür ve imzaların bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Defterin tamamı borçlanma ve alacak-verecek davalarından ibarettir. -Birkaç tane tereke kaydı mevcuttur. -Davalar celselidir. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Orijinal olarak belge ve sayfa numaraları yoktur. -Sayfa ve belge numaraları sonradan ilave edilmiştir. -Belgelerin tamamında mühürler mevcuttur. -Şahsi mühür ve imzaların bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Defterin tamamı borçlanma ve alacak-verecek davalarından ibarettir. -Birkaç tane tereke kaydı mevcuttur. -Davalar celselidir. 600

13 Defter ters çekilmiştir -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mahkeme kâtibinin mührü mevcuttur. -Bazı belgelerde kadının mührü ve onay yazısı vardır. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Belgelerin tamamında tarafların mühürleri mevcuttur. -Şahsi mühürlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Belgelerin tamamına yakınında pul mevcuttur. - Defter baştan sona vekâlet hüccetlerini havi olup bir ihtisas defteridir. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Orijinal olarak belge ve sayfa numaraları yoktur. -Sayfa ve belge numaraları sonradan ilave edilmiştir. -Belgelerin tamamında mühürler mevcuttur. -Kimi belgelerde pul da mevcuttur. -Şahsi mühür ve imzaların bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Defterin çoğunluğu borçlanma ve alacak-verecek davalarından ibarettir. ve hüccet kayıtları da mevcuttur. -Davalar celselidir. 601

14 Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Sonradan ilave edilen sayfa ve belge numaraları da mevcuttur. -Belgelerin tamamında mühürler mevcuttur. -Şahsi mühür ve imzaların bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Defterin çoğunluğu borçlanma ve alacak-verecek davalarından ibarettir. ve hüccet kayıtları da mevcuttur. -Davalar celselidir. -Defter ters çekilmiştir -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Belgelerin çoğunda mahkeme kadısının ve kâtibinin mühürleri mevcuttur. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Defter ters çekilmiştir -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Defterin her varağının orta yerinde mühür mevcuttur. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Müslim ve gayrimüslim terekeleri bir aradadır. 602

15 Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Birçok belgenin sonunda mühür mevcuttur. -Şahsi mühür ve isimlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Zabıt Ceride defteridir. -Davalar celselidir. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Birçok belgenin sonunda mühür mevcuttur. -Şahsi mühür ve isimlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Zabıt Ceride defteridir. -Davalar celselidir. -Baştan sona Taʻlîk hurdası yazı ile yazılmıştır. -Defterin baş kısmında davacı ve davalıların isimlerinin yer aldığı fihrist vardır. -Orijinal olarak sayfa numaraları vardır. -Birçok belgenin sonunda mühür mevcuttur. -Şahsi mühür ve isimlerin bazısı tarafların menşeine göre Ermenice ve Rumcadır. -Bazı yerlerde kişilere ait parmak izi uygulaması vardır. -Zabıt Ceride defteridir. -Davalar celselidir. -Baştan sona Rikʻa yazı ile yazılmıştır. -Orijinal olarak sayfa ve belge numaraları yoktur. -Sayfa numaraları sonradan ilave edilmiştir. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. 603

16 Boğazlıyan Baştan sona Rikʻa yazı ile yazılmıştır. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Defter baştan sona tereke kayıtlarını havi olup bir ihtisas defteridir. -Bazı sayfalarının altında sahh yazısı vardır. -Bazı belgelerde mühür mevcuttur. -Mühtelif konularda belgeler de olmakla birlikte vakfiye kayıtları ağırlıktadır. -Belgelerin her birinin üstünde küçük özet bilgiler mevcuttur. -Baştan sona Rikʻa yazı ile yazılmıştır. -Defter bir bütün olmakla birlikte orijinalde üç farklı numaralandırma mevcuttur. -Söz konusu mühürde Yozgat Mahkeme-i si ibaresi yazmaktadır. -Bazı belgelerde mühür ve pul mevcuttur. -Muhtelif konularda belgeler de olmakla birlikte tereke kayıtları ağırlıktadır. 604

17 4. Sonuç Osmanlı Devleti nin bütün kurumları gibi adlî müessesesi de zaman içerisinde değişime maruz kalmıştır. Yaşanan değişimler, kurumsal yapı ve bünye ile alakalı olduğu kadar onların kayıtları olan defter ve belge diplomatiği ile de ilgilidir. Çalışmamızda, şerʻiyye sicil defterlerinin muhteva ve diplomatik özelliklerinde yaşanan değişim ve dönüşümler çerçevesinde Yozgat şerʻiyye sicillerinin durumunu tespite çalıştık. Bu bağlamda genel değişimin Yozgat şerʻiyye sicil defterlerini de etkilediğini, dolayısıyla ileride bu kaynakları kullanarak Yozgat tarihine ilişkin olarak yapılacak çalışmalarda bu değişimlerin de göz önüne alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. 5. Kaynakça 5.1. Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Yozgat Sicil Defterleri, defter no: 8872, 8873, 8874, 8875, 8876, 8877, 8878, 8879, 8880, 8881, 8882, 8883, 8884, 8885, 8886, 8887, 8888, 8889, 8890, 8891, 8892, 8893, 8894, 8895, 8896, 8897, 8898, 8899, 8900, Boğazlıyan Sicil Defterleri, defter no: Resmi Yayınlar Düstur, II. Tertip, Cilt 6, s Zi l-kaʻde 1332/13 Ekim 1914 tarihinde çıkarılan Mehâkim-i ve Nizâmiyyenin Tefrîk-i Vezâifi Hakkında Nizamnâme. 3. Kitap Ve Makaleler AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti nde Tatbiki: şer iyye Mahkemeleri ve şer iyye Sicilleri, Türkler, C. X., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 54. APAYDIN, Bahadır, Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, Adalet Yayınları, Ankara AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform ( ), Eren Yayınları, İstanbul BOZKURT, Gülnihâl, Batı Hukukunun Türkiye de Benimsenmesi Osmanlı Devleti nden Türkiye Cumhuriyeti ne Resepsiyon Süreci ( ), TTK, 2. Baskı, Ankara EKİNCİ, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası, İstanbul, Arı Sanat Yayınları, KURT, Yılmaz - CEYHAN Muhammed, Osmanlı Paleografyası ve Osmanlı Diplomatikası, Akçağ Yayınları, Ankara ONGAN, Halit, Ankara nın 1 Numaralı şer iyye Sicili, TTK. Basımevi, A.Ü.D.T.C.F. Yayınları, Ankara ORTAYLI, İlber, Kadı: Osmanlı Kadısı, DİA, C. XXIV, İstanbul 2001, s YAMAN, T. Mümtaz, Şer î Mahkeme Sicilleri, Ülkü, C. 12, S. 68, Ulus Basımevi, Ankara İlk Teşrin 1938, s